• प्रकाश वस्ती

पृथ्वीनारायण शाहले सुरु गरेको युद्ध अभियान करिब पैँसट्ठी वर्ष चल्यो ।

पृथ्वीनारायण शाहले गोरखामा गाभेका राज्य

(१) मकवानपुर (२) काठमाडौँ (३) पाटन (४) भक्तपुर (५) चौदण्डी (६) विजयपुर

त्यसबेला कीर्तिपुर, पाटन र नुवाकोट काठमाडौँ राज्यअन्तर्गत थिए ।

राजेन्द्रलक्ष्मीको आठवर्षे नायबीमा गाभिएका राज्य

(१) तनहुँ (२) लमजुङ (३) कास्की (४) पल्लो नुवाकोट (५) गरहुँ (६) सतहुँ (७) रिसिङ (८) घिरिङ (९) भिरकोट (१०) पैयुँ र (११) ढोर

बहादुर शाहले आफ्नो नायबीमा जितेका राज्य

(१) गजर्कोट (२) पाल्पा (३) गुल्मी (४) अर्घा (५) खाँची (६) पर्वत (७) गल्कोट (८) वल्लो मुसिकोट (९) धुर्कोट (१०) इष्मा (११) प्युठान (१२) खुप्रिकोट (१३) भिग्रीकोट (१४) रुकुम (१५) पल्लो मुसिकोट (१६) जाजरकोट (१७) बाँके (१८) सल्यान (१९) मालभेटा (२०) दाङ (२१) चिल्ली (२२) मजल (२३) दार्मा (२४) जेहरी (२५) डुल्लु (२६) अछाम (२७) डोटी (२८) जुम्ला (२९) बझाङ (३०) बाजुरा (३१) भलहरा (३२) कालागाँउ (३३) घुरकोट (३४) दार्ना (३५) दैलेख (३६) कुमाउँ (३७) गढवाल (पश्चिम अलकनन्दासम्म)

रणबहादुर शाहले शासनभार लिएपछि गाभिएका राज्य

(१) पाल्पा (२) गढवाल (यमुना नदीसम्म) (३) यमुना पारिका ३० राज्य बाह्र अठार ठकुराई (४) काँगडा (५) सिरमोर (६) हिन्दुर (७) कहपुर

कुमाउँ १८४६ देखि १८७१ सम्म (२५ वर्ष) र गढवाल १८६१ देखि १८७१ सम्म (१० वर्ष) नेपालको अभिन्न अङ्गको रूपमा रहे ।

नेतृत्व दिने कार्य आफ्नो ठाँउमा छ । युद्धको मैदानमा लड्ने र मर्ने त सिपाहीहरू हुन् । तिनको नाम अज्ञात छ । तर, सेनापतिहरूको नाम इतिहासमा पाइन्छ । तीमध्ये निम्न प्रमुख थिए:

केही सेना नायकहरू

अमरसिंह थापा, भक्ति थापा, कालु पाण्डे, रामकृष्ण कुँवर, प्रवल राना, विराज बखेती, तुलाराम पाण्डे, प्रतिमन राना, शिवराम सिंह बस्नेत, वंशराज पाण्डे, श्रीहर्ष पन्त, केहरसिंह बस्नेत, अभिमानसिंह बस्नेत, पारथ भण्डारी, दलमर्दन शाह, बन्धु राना, अम्बरसिंह राना, जयकृष्ण कुँवर, सुरप्रताप शाह, बलभद्र शाह, जीव शाह, नरु शाह, शिव शाह, प्रद्युम्न अधिकारी, कालीदास खड्का मगर, भीम खवास, दामोदर पाण्डे, देवीदत्त थापा मगर, अम्बरसिंह राना, जीव शाह, शिवनारायण खत्री, फैद सिंह, बदल सिंह, भूपाल थापा, जगजित पाण्डे, उपेन्द्र सिंह कार्की, रणवीर खत्री, गलैया खवास, रणजीत कुवार, नयनसिंह थापा, रुद्रवीर शाह, दलभञ्जन पाण्डे, महोद्दाम कीर्ति शाह, चन्द्रप्रकाश शाह, मणिराम पाण्डे, नन्दु पन्त र चामु खत्री आदि । (दिनेशराज पन्त/नेपाल एकीकरणको इतिहास/७६)

अन्य योगदानकर्ता

गोरखा राज्यको विस्तारीकरणमा बिसे नगर्चीको सल्लाहको महत्त्व सानो छैन । विलासकुमारीको सल्यानी राजा श्रीकृष्ण शाहका छोरा रणभीम शाहसँग विवाह गराउन मुख्य भूमिका खेल्ने योगी सम्प्रदायका सिद्ध भगवन्तनाथको नाम पनि यस सन्दर्भमा लिनुपर्ने हुन्छ । पाल्पाका राजा महादत्त सेन (बहादुर शाहका ससुरा) र सल्यानकी रानी विलासकुमारी (बहादुर शाहकी दिदी) को सैन्यलगायत हरेक किसिमका सहयोगले पनि वर्तमान नेपालको भौगोलिक चिनारी कायम गर्नमा ठूलो सहयोग छ । उपेन्द्रसिंह कार्की पाल्पाली सेना नायक हुन् । खासगरी भेरी नदी पश्चिमको भूभाग कब्जा गर्न पाल्पा र सल्यानले बहादुर शाहका सेनालाई रासन, पानी, आर्थिक सहयोग मात्र नभई सैन्य सहयोग पनि गरेका थिए ।

एकीकरण कि राज्य विस्तारीकरण ?

केही इतिहासकारहरूले यसलाई नेपाल एकीकरणको नाम दिएका छन् । केहीले भने यसलाई गोरखा राज्यको विस्तारीकरण भनेका छन् । स्वयम् पृथ्वीनारायण शाहको अन्तिम अवस्थाको दिव्य उपदेशले नै मकवानपुरबाट गोरखा फर्किंदा चन्द्रागिरीबाट त्यस बेलाको नेपाल (काठमाडौँ उपत्यका) देख्दा यहाँको राजा हुने इच्छा जागेको भनेका छन् ।

भारतका मौर्य वंशका संस्थापक चन्द्र गुप्त मौर्य (इशापूर्व ३४०) का मन्त्री कौटिल्यले आफ्नो पुस्तक अर्थशास्त्रमा नेपालका घुमराडी र आठपाटे राडी असल हुन्छन् भनी नेपाल राज्यका अस्तित्व स्वीकार गरेका थिए ।

समुद्र गुप्तको इलाहवादमा पाइएको स्तम्भ लेखमा कामरूप (आसाम) देखि कतृपुर (कुमाउँ गढवाल) सम्मको भूभागलाई नेपाल भनेको पाइन्छ ।

लिच्छविकालमा यहाँ आएका चिनियाँ यात्री हुनयान साङले वि.सं. ६८६ देखि ७०२ सम्म गरेको अध्ययनको यात्रा वर्णनमा नेपालको परिधि ४००० ली भनी लेखेका छन् । यो चिनियाँ माप ५८६ कोस अर्थात् १३३५ माइल हुन्छ ।

महाकाली पूर्व मलाउमा आक्रमण गर्ने नेपाली सेना थिए । केहीलाई लोभ दिएर, केही थाकेर र केहीलाई त्यहीँ बसोबास गर्ने इच्छा जगाएर अंग्रेजले नेपाली सेनाहरूलाई जम्मा गरी खडा गरेको समूहलाई ‘गोरखा रेजिमेन्ट’ नाम दिइयो । गोरखा राइफल्स बनाइयो । यी नाम आज पनि प्रचलित नै छन् ।

उपरोक्त तीन कारणले नेपाल ठूलै थियो भनिन्छ । तर, वि.सं. ९३७ देखि १५३८ सम्म आउँदा यो तीन राज्यमा बाँडियो । ११५४ मा नान्यदेवले कर्नाटकबाट आएर डोय राज्य सिमरौनगढमा स्थापना गरे । करिब २२५ वर्ष यिनका वंशजले त्यहाँ शासन गरे । यस राज्यलाई तिरहुत पनि भनिन्छ । पश्चिमतर्फ खस मल्लका नागराजले राज्य स्थापना गरे, जसको राजधानी सिजा (जुम्ला) मा थियो । काठमाडौँ उपत्यका र आसपास मात्र नेपाल रह्यो । यही प्राचीन् नेपाल एकत्रित भयो भन्ने तर्क एकीकरणको पक्षमा दिइन्छ (दिनेशराज पन्त/१) । तर, यो योजनाबद्ध एकीकरण नभई गोरखा राज्यको विस्तारीकरण हो ।

स्वयम् पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो दिव्य उपदेशमा भनेका छन्, ‘…भानु जैसी. कुलानन्द जैसी अरु. थर.घर. पनि साथैमा थिया चन्डागिरि.मा आइ पुग्या पछि. नेपाल कुन्हो भनि सुध्याञा र त्यो भादगाउँ हो. त्यो पाटन हो. त्यो काठमाडौं हो भनी देषा (या) र मेरो मनमा यी तिनै सहरको राजा हुन पाया ता. हुँदो हो. भन्ने मन मा परिरहेथ्यो ।’

यसपछि मामासमेतसँग सल्लाह गरेको र यी तीन शहर जित्न नाकाबन्दी गर्न वरिपरि कब्जा गरेको कुरा दिव्य उपदेशमै छ । दिव्य उपदेश मान्ने, तर त्यहाँ स्वयम् पृथ्वीनारायण शाहले व्यक्त गरेको कुरा नमान्ने कुरा न्यायोचित हुँदैन । सर्वोत्तम मानिने प्रत्यक्ष प्रमाण हुँदाहुँदै अनुमान, तर्क र व्याख्याको आवश्यकता पर्दैन । र, कानुनले यसो गर्ने अनुमति दिँदैन ।

राज्य विस्तारीकरणको सोच, योजना, कार्यान्वयन र नेतृत्वको जस भने पृथ्वीनारायण शाहलाई नै जान्छ । वर्तमान नेपालको भौगोलिक संरचनाको क्रममा पहिलो पाइला पृथ्वीनारायण शाहकै हो । उनी नजन्मिएका भए र उनको मष्तिस्कमा राज्य विस्तारीकरण गर्ने योजना नजन्मिएको र कार्यान्वयनमा नगएको भए आजको नेपाल हुँदैनथ्यो । योजनाले मात्र उपलब्धि हासिल हुँदैन । त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने क्षमता पनि चाहिन्छ । योजना बनाउने, त्यसलाई कार्यान्वयनमा लान आवश्यक सबै पूर्वाधार जुटाउने र सबैको सहयोग जुटाएर नेतृत्व गर्ने क्षमता तथा खुबी पृथ्वीनारायण शाहमा थियो ।

काठमाडौँ विजयपछि देशको नाम गोरखाबाट नेपालमा रूपान्तरित भयो । तर, धेरै पछिसम्म अंग्रेजहरूले यस राज्यलाई गोरखा नै भनिरहे । महाकाली पूर्व मलाउमा आक्रमण गर्ने नेपाली सेना थिए । केहीलाई लोभ दिएर, केही थाकेर र केहीलाई त्यहीँ बसोबास गर्ने इच्छा जगाएर अंग्रेजले नेपाली सेनाहरूलाई जम्मा गरी खडा गरेको समूहलाई ‘गोरखा रेजिमेन्ट’ नाम दिइयो । गोरखा राइफल्स बनाइयो । यी नाम आज पनि प्रचलित नै छन् । अंग्रेज लेखकहरूले पहिले पहिले लेखेका किताबमा यस राज्यलाई गोरखा नै भनिएको छ । १९१० सालको मुलुकी ऐन र सनद सवालका धेरै ठाउँमा गोरखा राज्य नै भनिएको पनि छ ।

अन्त्यमा,

सुगौली सन्धिभन्दा अगाडि महाकाली पश्चिमका राज्यसमेत गरी ८० (सरदार भीमबहादुर पाण्डे/त्यसबखतको नेपाल/५/१६७) र यो सन्धिपछिका ५२ (दिनेशराज पन्त/१२) राज्यको समूहकृत स्वरूप नै आजको नेपाल हो । भू–भागका हिसाबले पृथ्वीनारायण शाहभन्दा अरुको नेतृत्वमा बढी राज्य कब्जा गरिएको भए पनि सोच, योजना, कार्यान्वयन र नेतृत्वको शुरुवातको जस पृथ्वीनारायण शाहलाई जान्छ । गोरखा राज्यको विस्तारीकरणमा पृथ्वीनारायण शाहकी जेठी बुहारी राजेन्द्रलक्ष्मी, कान्छा छोरा बहादुर शाह, नाति रणबहादुर र पनाति गीर्वाणले उनकै अभियानलाई निरन्तरता दिएका हुन् । उनीहरूको नाम पनि सम्मानका साथ लिनु न्यायसंगत हुन्छ ।

गोरखा राज्यको विस्तारीकरणको सोचका साथ आरम्भ भएको अभियानले विभिन्न स्वतन्त्र राज्यलाई गाभी भू–भाग ठूलो बनाएको अर्थमा एकीकरण भनिएको हो भने यो संयोगको एकीकरण हो । सर्वोत्तम मानिने प्रत्यक्ष प्रमाण हुँदाहुँदै तर्क, अनुमान र व्याख्याको कानुनमा कुनै स्थान हुँदैन । पृथ्वीनारायण शाहको दिव्य उपदेशमा मकवानपुरबाट गोरखा फर्कने क्रममा चन्द्रागिरीबाट काठमाडौँ, भादगाउँ र पाटन देख्दा यहाँको राजा हुने इच्छा जागेको उनले जाहेर गरेका छन् ।

यस्तो कथन छँदाछँदै परापूर्वमा रहेको भूभाग एकीकृत गर्ने सोचका साथ अभियान चलाएको भनेर पृथ्वीनारायण शाहको उचाइ बढ्दैन । जो आफैँमा महान् छ, त्यसलाई थप विशेषण चाहिँदैन । गोरखा राज्यको भौगोलिक सीमा बढाउने योजना बनाई कार्यान्वयनमा लैजाने, जसको एक मात्र भागीदार पृथ्वीनारायण शाह नै हुन । चौबीस क्यारेटको सुनलाई पहेँलो बनाउन पहेँलो रङ पोतिरहन पर्दैन । उनका पिता नरभूपाल शाहले पनि नुवाकोटमा आक्रमण गरेका थिए । तर, असफल भएपछि योजना नै त्यागिदिएका हुन् ।

• सर्वोच्च अदालतका पूर्वन्यायाधीश वस्तीको हाम्रो कानुनी इतिहासको नालीबेली (किराँतकालदेखि २०७८ सालसम्म) पुस्तक पैरवी प्रकाशनले ८ साउनमा सार्वजनिक गर्दैछ ।